Borne Sulinowo to jedyne takie miasto w Polsce. Powstało po tym, gdy 30 lat temu przeszło z rąk sowieckich w ręce polskie. Długo nie wiedziano, co z nim zrobić, a raczej – w co je przekształcić. Uzdrowisko, miasto spokojnej starości i zielonych szkół, bazę NATO, ośrodek przygotowań olimpijskich dla niepełnosprawnych? Myślano też o przekazaniu Bornego repatriantom z Kazachstanu. Wszystkie pomysły upadły.

Gdy kilka lat temu pojawiła się informacja, że w Bornem Sulinowie ma powstać skansen pomników sowieckich – forma parku edukacyjnego, w którym zwiedzający mogliby zapoznać się z historią pomników i czasów, w których powstały – wydawało się, że to strzał w dziesiątkę. Jego pomysłodawcą był IPN: tu miały trafić sowieckie monumenty, usunięte z polskich miast ustawą dekomunizacyjną. Wydawało się, że Borne stanowi idealną lokalizację dla takiej inwestycji i że jest wreszcie pomysł na miasto. Tylko się wydawało...

Ostatni i pierwsi

Przed Sowietami byli tu Niemcy. Postawili garnizonową osadę Gross Born, potem utworzyli poligon. W Gross Born stacjonowały czołgi z dywizji Heinza Guderiana, a na poligonie ćwiczyły oddziały Afrika Korps gen. Erwina Rommla.

Podczas wojny w pobliżu miasteczka umiejscowiono obóz, w którym przebywali jeńcy, w tym Polacy, m.in. powstańcy warszawscy. W 1945 r. do Gross Born wkroczyła Armia Sowiecka i została tu na pół wieku. Miasteczko, przemianowane na Borne Sulinowo, wyłączono spod polskiej jurysdykcji i wymazano z map. W pilnie strzeżonej bazie Północnej Grupy Wojsk Sowieckich stacjonowało ponad 20 tys. żołnierzy.

W końcu października 1992 r. z Bornego wyjechali ostatni obcy żołnierze (pierwsi na początku kwietnia 1991 r.), a kilka miesięcy później miejscowość mogła zostać oficjalnie otwarta. Wkrótce otrzymała prawa miejskie, co czyniło ją najmłodszym miastem w Polsce.

Tylko po rosyjsku

I najmniejszym. W chwili nadania miasteczko liczyło nieco ponad 130 mieszkańców; jednak w następnych miesiącach i latach ta liczba szybko wzrastała. Potencjalnych mieszkańców zachęcano niską ceną mieszkań, czystym powietrzem i nieskażoną przyrodą.

– Kiedy się tu sprowadziłam w 1993 r., była zima, jeden sklep, gdzie nie było regularnych dostaw chleba. Były problemy z prądem, telewizją; brakowało wielu rzeczy, po ulicach biegały bezpańskie psy, które rozumiały tylko po rosyjsku – opowiadała mieszkanka Bornego dr. Andrzejowi Moniakowi, autorowi pracy Borne Sulinowo – miasto spóźnionej niepodległości.

Trzeba było lat, żeby ludzie czuli się tu jak u siebie. – Mieszkam w Bornem od 1993 r. Wtedy na miejscowym cmentarzu komunalnym był tylko jeden grób. Ci, którzy tu przyjechali, nie chowali swoich zmarłych na miejscu, wywozili ich w swoje strony – powiedziała dr. Moniakowi mieszkanka pionierka. Niewielu jest już ich w Bornem.

Głowa Orła

Drogi do Bornego Sulinowa, czy to ze Szczecinka czy Szczecina, przechodzą w główną ulicę – al. Niepodległości. Stoją wzdłuż niej dawne, dziś wyremontowane koszarowce – bloki przykryte spadzistymi dachami. Aleja wiedzie do jeziora Pile i charakterystycznego półwyspu nazywanego Głową Orła. W bocznych uliczkach stoją stare wille, a las wydaje się wdzierać w głąb miasta.

W trójkącie al. Niepodległości, ul. Wojska Polskiego i ul. Orła Białego dzieje się sporo z tego, co ważne w mieście. Obok skwerku z armatą pośrodku, w dawnej komendanturze garnizonu dziś mieści się ratusz. W starej kantynie oficerskiej jest sklep spożywczy. W dawnej siedzibie KGB – centrum rehabilitacyjne. Armata sąsiaduje z obeliskiem ku czci ofiar dwóch systemów totalitarnych. Potężny czołg na cokole mierzy do nas obok głazu z tablicą upamiętniającą otwarcie miasta w 1993 r.

Lepiej zapomnieć

historii w Bornem nie ma jednak za wiele. Są niezagospodarowane kwartały, jakieś porzucone magazyny, straszą resztki bloków mieszkalnych, tzw. leningradów. Niewielką różnicę robią tylko tablice tworzące miejską ścieżkę spacerowo-turystyczną. Po odzyskaniu miasta emocjonalnie odreagowywano przeszłość, burząc jej pamiątki. Zlikwidowano nawet honorową trybunę, z której sowieccy dowódcy odbierali defilady i pochody.

W czasach pionierskich, czyli w latach 90. ubiegłego wieku, jak pokazywały badania i tzw. trzeźwy ogląd, dla ludzi w Bornem przeszłość była balastem. Początkowo wielu miało niechętny stosunek do historii miasta: lepiej było o okupacji Bornego zapomnieć. Ale byli też tacy, którzy widzieli w tym szansę.

Na tej fali powstawały restauracje, pensjonaty itd. Gościniec „Rossija”, restauracja „Sasza”, pizzeria „Stara Wartownia” czy Cafe Rasputin. Niektóre padły, „Rossija”, stylizowana na czasy sowieckie, po inwazji Rosji na Ukrainę – we wnętrzu taka sama – zmieniła nazwę na „Borne Sulinowo”.

Było, minęło

Społeczność Bornego różni się od tej sprzed dwudziestu kilku lat – ocenia dr Moniak. Przybysze z 1993 r. zastali obcą przestrzeń, którą próbowali zaadaptować, uczynić przyjazną. Wielu z nich się rozczarowało, a wielu wyjechało. Obecna społeczność jest bardziej stabilna. Także w stosunku do przeszłości.

Inny jest też dziś stosunek mieszkańców miasta do przeszłości. Wydaje się on dość obojętny. – Było, minęło, można sobie najwyżej poczytać czy obejrzeć. Jeśli natomiast przeszłość można wykorzystać do reklamy miasta, to jestem za – twierdzi pracownik firmy budowlanej w średnim wieku.

Z badań dr. Moniaka wynika, że zdecydowana większość badanych przez niego mieszkańców podziela obecnie zdanie, iż historię miasta trzeba szanować, nie da się jej zamilczeć, wymazać.

Zdecydowana większość mieszkańców wybrała Borne ze względu na położenie i unikalną przyrodę. Środowisko naturalne jest dla nich cenną wartością. Wielu spośród badanych nie wyobraża sobie innego miejsca zamieszkania.

Historia to atut

Do podobnego wniosku najwyraźniej doszły władze Bornego. Uchwała Rady Gminy orzekła, że Borne ma się rozwijać jako ośrodek turystyki ekologicznej. Atutów upatrywano w nieskażonej przyrodzie otaczającej odcięte niegdyś od świata miasto.

– Nie wyprzemy się tego, co było. historia zawsze z nami będzie – wyjaśnia sekretarz miasta Beata Czarnecka. – Stanowi o tożsamości miasta, ale ma też walor marketingowy. Przeszłość Bornego Sulinowa to atut, dzięki któremu udaje się przyciągać do miasta turystów.

Ludzie kojarzą Borne z historią i chętniej tu przyjeżdżają. – Na miejscu dostają coraz więcej. Stawiamy na sport, turystykę, rekreację – zapewnia Beata Czarnecka. – Kończymy np. szlak kajakowy rzeką Piławą. Odbywają się cyklicznie spływy kajakowe. W malowniczej scenerii budowany jest odcinek ścieżki rowerowej. W przyszłym roku ma być oddane pole namiotowe i camperowe z całym zapleczem.

Pieśń przyszłości

Borne coraz mocniej stawia na turystykę. Jedną z wizytówek miasta jest Międzynarodowy Zlot Pojazdów Militarnych – coroczna znana nie tylko w Polsce kilkudniowa impreza.

W planie zagospodarowania gminy na najbliższe lata sporo miejsca zajmują inwestycje, które mają nie tylko poprawić jakość życia mieszkańców, ale i uatrakcyjnić okolicę przyjezdnym – pod względem sportowym i rekreacyjnym. O przeszłości jest niewiele. Wspomina się o historycznym skansenie, którego już raz rozgłoszony pomysł upadł kilka lat temu. Mógłby być wizytówką czy przynętą dla turystów. Co z nim?

– To dopiero pieśń dalekiej przyszłości – ucina sekretarz miasta.